L Lòng yêu nước trong bài “Đất nước” của Nguyễn Khoa Điềm

---

Hãy làm rõ lòng yêu nước thiết tha của tác giả Nguyễn Khoa Điềm trong bài thơ "Đất Nước".

Lòng yêu nước luôn là nguồn cảm hứng chưa bao giờ vơi cạn trong lịch sử văn học dân tộc ta. Nối tiếp cảm hứng này, đoạn trích “Đất nước” trong trường ca Mặt đường khát vọng của Nguyễn Khoa Điềm đã có những khám phá mới mẻ trước một chủ đề, một đối tượng tưởng chừng đã cũ nhưng với vốn văn hóa, với trí tuệ, với sự rung cảm chân thành, Nguyễn Khoa Điềm đã góp những cảm nhận rất độc đáo, rất riêng về đất nước:

Để Đất Nước này là Đất Nước của nhân dân

Đất Nước của nhân dân. Đất nước của ca dao thần thoại.

Bằng cách hóa thân vào nhân vật, nhân vật “anh” tâm tình với nhân vật “em”, Nguyễn Khoa Điềm cảm nhận đất nước đã có tự ngàn xưa. Khi ta được sinh ra đất nước đã bao bọc, đã nuôi dưỡng đời sống, tâm hồn nhưng đất nước được Nguyễn Khoa Điềm gợi lên từ những sự vật, hình ảnh gần gũi, từ những sinh hoạt thường ngày trong mỗi gia đình Việt Nam ta. Lòng yêu nước, truyền thống lịch sử lâu dài của đất nươc được gắn với những câu chuyện cổ tích mẹ thường hay kể cho ta ngày tuổi thơ, từ miếng trầu bây giờ bà ăn. Lòng yêu nước được gợi lên từ hình ảnh cây tre làng thân thiết, từ tục “bới tóc sau đầu”, từ câu ca dao “gừng cay muối mặn”, từ “cái kèo, cái cột”, từ “hạt gạo một nắng hai sương”. Để cảm nhận thật cụ thể về đất nước, Nguyễn Khoa Điềm đã sử dụn thủ pháp nghệ thuật chiến tự. Đất nước là một từ ghép bao gồm hai thành tố “đất” và “nước”, nhưng mang nghĩa bóng. Nguyễn Khoa Điềm đã tách đôi từ “đất nước” để định nghĩa từng thành tố “đất” và “nước”.

Đất là nơi anh đến trường

Nước là nơi em tắm

Đất là nơi “con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc:

Nước là nơi “con cá ngư ông móng nước biển khơi”

đất là nơi Chim về

Nước là nơi Rồng ở.

Từ đây, dòng suy tưởng Nguyễn Khoa Điềm ngược về quá khứ nhắc lại truyền thuyết Lạc Long Quân và Âu cơ, không phải ngẫu nhiên mà Nguyễn Khoa ĐIềm nhắc đến đầu tiên và dài nhất về truyền thuyết này. Đây là truyền thuyết giải thích và khẳng định cội nguồn của dân tộc Việt Nam, tạo cơ sở xây đắp tình đoàn kết. Một dân tộc nhỏ bé đến mấy cũng có thể phát triển vững bền trước thế lực ngoại xâm tàn bạn chính là nhờ sức mạnh đoàn kết. Như vậy, nhà thơ đã khơi dậy truyền thống lịch sử lâu dài của dân tộc từ những gì bình dị nhất. Trong những điều tưởng chừng bé nhỏ, bình dị ấy lại ẩn chứa chiều dài của bề dày lịch sử văn hóa của một đất nước. Những điều tưởng chừng bình thường ấy đã có từ ngàn xưa và sẽ sống mãi với dân tộc Việt Nam. Đất nước vừa gần gũi bình dị trong cuộc sống hàng ngày như sự sống, hơi thở của con người, của đất nước.

Sau khi khám phá cội nguồn đất nước, dân tộc, Nguyễn Khoa Điềm lý giải về những người làm nên đất nước. Nhìn lại trường kì lịch sử, bao thế hệ nhân dân bằng hồ hôi xương máu cảu mình đã lao động xây dựng chiến đấu bảo vệ Tổ quốc. Lòng yêu nước ở chương thơ này gắn liền với tình yêu nhân dân, cùng niềm tự hạo, sức mạnh và vai trờ to lớn của nhân dân. Lâu nay khi dựng lại quá trình lịch sử dân tộc, các tài liệu khoa học thường dựa vào các triều đại, dòng họ, nhắc đến tên tuổi các cá nhân kiệt xuất hau những chiến công hiển hách, nhưng ở trích đoạn Đất nước, Nguyễn Khoa Điềm không hề một lần nhắc tới tên tuổi cá nhân nào mà luôn gắn bốn nghìn năm đất nước với các thế hệ người Việt. Bằng đoạn thơ dài, Nguyễn Khoa Điềm lần lượt làm sáng tỏ nhân dân là ai, nhân dân có những phẩm chất cao quý như thế nào, vai trò to lớn của nhân dân trong trường kì lịch sử.

Nhìn lại suốt bốn ngàn năm đất nước, nhân dân là tầng lớn những con người bền bỉ xây dựng và bảo vệ đất nước. Khi đất nước thanh bình, nhân dân chỉ “côi cút làm ăn lo toan nghèo khó”, họ thầm lặng cần cù trên cánh đồng, trên mảnh vườn thân thuộc. Kho đất nước có nạn ngoại xâm, họ sẵn sàng ra trận cống hiến đời mình cho nền độc lập:

Khi có giặc người con trai ra trận

Người con gái trở về nuôi cái cùng con

Ngày giặc đến nhà thì đàn bà cũng đánh.

Bằng giọng thơ tự nhiên, Nguyễn Khoa Điềm diễn tả lẽ sống bình dị của nhân dân. Đối với họ, cần cù làm lụng hau ra trận đánh giặc vì nghĩa vụ đối với ộng đồng, vì hạnh phúc yên ấm của gia đình. Khi người vợ ở nhà nuôi cha mẹ già, con thơ cho chồng ra trận, vì trách nhiệm đối với gia đình, cũng có nghĩa là vì độc lập dân tộc. Tác giả đã dùng lại cách nói của người xưa “nuôi cái cùng con” để dợi lên đạo lí sống từ ngàn năm xưa mà nhân dân gìn giữ. Họ cứ thầm lặng cống hiến đời mình làm nên đất nước muôn đời:

Họ đã sống và chết

Giản dị và bình yên

Khong ai nhớ mặt đặt tên

Nhưng họ đã làm ra Đất Nước.

Nhân dân là lực ợng đã sáng tạo, giữ gìn và truyền lại mọi tài sản vật chất cũng như mọi giá trị tinh thần làm nên đất nước:

Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng

Họ chuyền lửa qua mỗi nhà, từ hòn than qua con cúi

Họ truyền giọng điệu minh cho con tập nói

Họ gánh theo tên xã, lên làng trong mỗi chuyến di dân.

Nguyễn Khoa Điềm đã cảm nhận vai trò nhân dân qua một hệ thống hình ảnh rất cụ thể nhưng lại mang ý nghĩa khái quát sâu xa. Trong mỗi hình ảnh ấy đều có sự hài hòa giữa vật chất và tinh thần. Hạt lúa, ngọn lửa đâu chỉ là vật chất mà còn là sự sống, là hơi ấm, tình thương được nhân dân truyền từ đời này sang đời khác, từ nhà này qua nhà khác. Giọng điệu, tiếng nói là thứ tài sản vô cùng quý báu của một dân tộc. Nhân dân truyền giọng điệu của mình cho con cháu cũng là truyền giá trị tinh thần, bản sắc văn hóa, và cao hơn nữa là truyền đạo lí sống. Tên xã tên làng đâu chỉ là tên mà trong đó đã kết đọng truyền thống lịch sử, địa lí hau nghề nghiệp riêng của một miền quê nào đó. Nhân dân đi đến đâu thì mang theo và phát huy bản sắc quê hương mìn đến đó.

Mọi cảm nhận, khám phá về hình tượng đất nước của Nguyễn Khoa Điềm đều nhằm hướng tới đối tượng cụ thể, đó là tầng lớn thanh niên, học sinh, sinh viên ở các đô thị miền Nam. Hơn nữa, tác phẩm lại ra đời trong những năm chiến tranh các liệt, khi vận mệnh dân tộc đứng trước những thử thách lớn. Vì vậy lòng yêu nước ở đây không chỉ dừng lại ở nhận thức, tình cảm mà phải dẫn tới hành động cống hiến. Bao giờ cũng vậy, lòng yêu nước chân chính phải phải gắn cùng ý thức đấu tranh, với trách nhiệm cống hiến cuộc đời cá nhân cho cộng đồng. Nhằm nhắc nhở trách nhiệm của thế hệ trẻ hôm nay trước vận mệnh của đất nước, Nguyễn Khoa Điềm đã trình bày sự khám phá, cảm nhận về đất nước ngày một sâu rộng. Ban đầu, Đất Nước là những gì cụ thể, bình dị trong đời sống của chúng ta, Đất Nước ở xung quanh, nhưng đến đoạn thơ sau, Đất nước đã ở trong ta, Đất nước có trong mỗi người”

Trong anh và em hôm nay

Đều có một phần Đất nước

Khi hai đứa cầm tay

Đất Nước trong  chúng ta hài hòa nồng thắm

Khi chúng ta cầm tay mọi người

Đất Nước vẹn trong to lớn.

Bằng cách diễn đạt theo lối vượt cấp, nhà thơ cứ dần dần mở rộng đất nước trên hình diện không gia mang tính cộng đồng. “Trong anh và em”, trong mỗi con người đang sống hôm nay đều có một phần Đất Nước. Cá nhân nào mà chẳng  thừa hưởng một phần từ người đi trước để lại, một phần giá trị vật chất và tinh thần của Đất Nước. “Khi anh và em cầm tay nhau” rồi “khi chúng ta cầm tay mọi người”, Đất Nước mới “vẹn tròn to lớn”. Ở từng cấp độ, Nguyễn Khoa Điềm đã dùng từ ngữ gợi cảm xúc và nhận thức phù hợp hại hòa nông thắm gợi lên sắc thái thiết tha của tình bạn, tình yêu. Cụm từ “vẹn tròn to lớn” gợi lên tính xã hội, tính cộng đồng. Đặc biệt cụm từ “hai đứa” cùng giọng tâm tình đã đem đến cho câu thơ không khí thân ái, chan hòa.

Không chỉ cảm nhận đất nước rộng lớn trên bình diện không gian, Nguyễn Khoa Điềm còn khẳng định đất nước vững bền phát triển theo chiều thời gian:

Mai này con ta lớn lên

Con sẽ mang Đất Nước đi xa

Đến những tháng ngày mơ mộng.

Đất nước ngày một giàu đẹp tươi sáng hơn cùng những thế hệ sau. Thế hệ sau cứ tiếp nối thế hệ trước để đưa đất nước đến bến bờ mới. Hình như khi cảm nhận tương lai đất nước, tâm hồn Nguyễn Khoa Điềm bỗng trở nên thơ mộng, lãng mạn. Mọi cảm nhận về đất nước gắn với tình yêu con người đã kết tinh lại trong lời nhắc nhủ thấm thía trách nhiệm đối với cộng đồng:

Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình

Phải biết gắn bó và san sẻ

Phải biết hóa thân cho hình dáng xứ sở

Làm nên Đất Nước muôn đời.

Đến đây, nhà thơ gợi nhắc nghĩa vụ thiêng liêng của từng cá nhận trước vận mệnh đất nước. Khi mói “Đất Nước là máu xương của mình”  thì đất nước ấy trở thành một phần cơ thể, thành sự sống, thành cả tâm linh của mỗi chúng ta. Những con người đang sống hôm nay đều mang trong mình một phần đất nước thì phải biết gắn bó và san sẻ. Khi gắn kết với cộng đồng cũng là đang san sẻ với chính mình. Mọi người sẽ gắn bó trong sự chia sẻ. Từ đây ta nhận ra nhân sinh quan của con người cách mạng ở thời đại chúng ta. Sau Nguyễn Đình Thi, Tố Hữu cũng khẳng định quan niệm gắn bó và san sẻ, cống hiến và hưởng thụ sâu sắc ấy:

Nếu là con chim, chiếc lá

Con chim phải hót, chiếc lá phải xanh

Lẽ nào vay mà không trả

Sống là cho, đâu chỉ nhận riêng mình.

Nguyễn Khoa Điềm còn đưa ra quan niệm về sự hóa thân của những con người bình dị làm nên danh lam thắng cảnh, sự tích sông núi để sống mãi muôn đời cùng đất nước:

Những người học trò nghèo góp cho Đất Nước mình Bút, non Nghiên

Con cóc, con gà quê hương cùng góp Hạ Long thành thắng cảnh

Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm.

Tóm lại, với những cảm xúc, suy tư nồng thắm sâu sắc về đất nước, về nhân dân, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã đi đến nhận thức đúng đắn về vai trò, trách nhiệm của thanh niên trong thời đại mới. Với lối thơ dung dị mà truyền cảm, đoạn trích Đất Nước của Nguyễn Khoa ĐIềm đã góp thêm thành công cho mảng thơ viết về đề tài đất nước. Từ những cảm nhận mang tính gần gũi, quen thuộc, Đất Nước không còn xa lạ, trừu tượng mà trở nên thân thiết và thiêng liêng. Đọc Đất Nước của Nguyễn Khoa ĐIềm, ta không chỉ tìm về cội nguồn dân tộc mà còn khơi dậy tinh thần dân tộc trong mỗi con người Việt Nam trong mọi thời đại. Những vần thơ ấy sẽ vượt qua thử thách của thời gian và sống mãi trong lòng người đọc.

                     (Nguồn:ttps://totvadep.com/long-yeu-nuoc-trong-bai-dat-nuoc-cua-nguyen-khoa-diem/)

---

---

---